Çështja – teorike – nëse ngritja e Hitlerit në pushtet mund të ishte parandaluar, po shqyrtohet sot nga historianët, duke u fokusuar në atë që i parapriu datës që shënon marrjen e pushtetit nga Hitleri, pra 30 janar 1933.
Sipas një raporti të Deutche Welle, shkrimtari gjermano-izraelit Dan Diener argumenton se në fakt zhvillimet mund të kishin marrë një drejtim tjetër, pasi në fillim të viteve 1930 gjithçka tregonte se Adolf Hitleri dhe partia e tij naziste po i “frynin bilbilit”. Për më tepër, në vjeshtën e vitit 1932, partia dhe lideri i saj po përballeshin me pengesa aq serioze saqë edhe vetë gjermanët e asaj kohe dukeshin të befasuar kur ai u bë më në fund Kancelar i Rajhut. Pasojat janë tragjike: 60 milionë të vdekur në mbarë botën, 6 milionë hebrenj.
30 janari 1933 është një nga kthesat më të mëdha në histori. “30 janari 1933 është kthyer në një pikë arkimediane në historinë gjermane”, thotë Dan Diener në një intervistë për DW. “Ndodhi diçka që na lejon si historianë, por edhe si njerëz bashkëkohorë, të bëjmë vlerësime për kohën para dhe pas. Kjo është ndoshta një nga datat më të rëndësishme dhe, për sa i përket dukshmërisë, më të rëndësishme në historinë gjermane të shekullit të 20-të.”
Hitleri nuk ishte i rastësishëm
Dhe kjo fillon me termin “kapje e pushtetit”, një shpikje e qëllimshme e propagandës naziste. Më 30 janar, pushteti nuk u kap nga Hitleri, por iu dorëzua Hitlerit. Presidenti i Rajhut, Paul von Hindenburg e emëroi atë Kancelar. Megjithatë, gjenerali i moshuar i kishte rezistuar Hitlerit për një kohë të gjatë, duke refuzuar ta bënte atë Kancelar, pavarësisht rezultateve të mira të zgjedhjeve në gusht 1932. Kjo ishte një nga disfatat më të mëdha të Hitlerit. Historiani britanik Ian Kershaw në librin e tij për Hitlerin, i cili konsiderohet si një vepër referimi ndërkombëtar, rendit faktorët e ndryshëm që çuan në marrjen e pushtetit nga nacionalsocialistët, pra nazistët. Nga njëra anë, thotë ai, gjatë Weimarit ka pasur minimin e demokracisë për të ruajtur apo imponuar interesat e veta ekonomike. Dhe kjo krahas vendosmërisë së verbër të konservatorëve të ekstremit të djathtë për të “eliminuar demokracinë dhe shkatërruar socializmin”. Së dyti, në vazhdën e trazirave për shkak të krizës financiare globale, ka pasur një zhvendosje drejt një sistemi autoritar të qeverisjes. Më në fund, vullneti i Hitlerit për pushtet dhe shkatërrim nënvlerësohej vazhdimisht. “Hitleri nuk ishte rezultati i pashmangshëm i një “Sonderweg” (rrugë speciale) gjermane,” thotë Kershaw, “por as ai nuk ishte thjesht aksident”. Sipas tij, “Hitleri duhet parë përmes kornizës kohore të kohës së tij, luftës, revolucionit, frikës nga bolshevizmi”.
Sipas historianit Dan Diener, i cili ka bërë studime krahasuese mbi këtë temë, ka shumë faktorë që luajtën një rol vendimtar. Për të kriza ekonomike dhe struktura e Kushtetutës së Weimarit, në të cilën partitë radikale mund të hynin shpejt në parlament, janë faktorë shumë të rëndësishëm.
Ata injoruan rreziqet
Ngjarjet historike qendrore analizohen me mikroskop. Fakti që Hitleri u bë kancelar i Rajhut në 1933 ishte gjithashtu kryesisht produkt i makinacioneve të pushtetit në prapaskenë. Një numër i madh njerëzish luajtën një rol shkatërrues në këtë, veçanërisht Franz von Papen, i cili ishte detyruar të jepte dorëheqjen si Kancelar i Rajhut në nëntor 1932.
Dan Diener gjithashtu shqyrton historinë përmes lenteve të pyetjeve të së tashmes. Sepse në krizat e sotme gjen paralele me të djeshmen, madje edhe me vitin 1933: “Problemi i madh ishte se institucionet që siguronin demokracinë u shembën”, thotë Dan Diener. Dhe kjo nënkuptonte humbjen e kontrollit. Në fazën përfundimtare të Republikës së Weimarit, qeveria qeverisej vetëm me dekret urgjent, parlamenti u bllokua dhe Presidenti i Rajhut, Hindenburg mund të emëronte dhe shkarkonte kancelarët sipas dëshirës. Çfarë mësimesh duhet të nxjerrim nga kjo sot? Përgjigja e Dan Diener është e thjeshtë, por kuptimplote: “Ju mësoni prej saj të respektoni institucionet”. Dhe mbajini sytë hapur. Megjithëse organizata paraushtarake naziste “Stuhia” në mbrëmjen e 30 janarit 1933 udhëhoqi një procesion me pishtarë për orë të tëra gjatë natës në Berlin deri në Portën e Brandenburgut, shumica as që e morën parasysh shkatërrimin që po fillonte. Një numër i madh gazetash serioze nuk panë asnjë arsye për shqetësim në qeverinë e re. Vetëm disa e kuptuan rrezikun. Por paralajmërimet e tyre mbetën të padëgjuara. /
