Ka qenë një mbledhje rutinë e aktivit të Partisë në Fier, që ka zbuluar spontanisht një problem delikat për lidershipin politik të regjimit.
Përtej butaforisë së shifrave për arritje e suksese dhe reflektimit për t’i thelluar ato më tej, siç ndodhte rëndom në këto kuvende partiake, zëra të veçantë kanë bërë evident një fakt që, edhe pse i shkëputur, ndihej jo pak në qytet, por edhe në rrethina.
Raporti problematik i vendasve me komunitetin e kosovarëve dhe çamëve, të ardhur aty pas gjenocidit shovinist sllav e grek, jo rastësisht ka tërhequr vëmendjen e të deleguarit të Byrosë Politike, Hekuran Isai, i cili, me të mbërritur në Tiranë, e ka bërë prezent te shefi i tij. Çështja pastaj është diskutuar gjatë në bashkëbisedimin e përditshëm që Hoxha bënte me bashkëpunëtorët e tij më të afërt. Gazeta “Panorama” publikon sot për herë të parë procesverbalin e takimit të sekretarëve të KQ më 9 tetor 1979, ku raportohet me hollësi për temën e papritur dhe shkëmbehen mendime nga më të ndryshmet.
Dokumenti në fjalë, pas konsideratave pozitive për zhvillimet politike e shoqërore në rrethin e Fierit, shtjellon me një vështrim kritik problemet e integrimit të komunitetit çam e kosovar të ardhur aty prej vitesh. Kryefjalë e debatit bëhet konstatimi i Hekuran Isait, i cili duke raportuar për punimet e Konferencës së Fierit, vë në vëmendjen e të pranishmëve pozicionin e pahijshëm të këtyre dy komuniteteve në zonën e Fierit. “Aty, shprehet Isai, ka katër mijë kosovarë, po ka dhe çamë; me kosovarët vendasit janë të afrueshëm, se vlerësohen besnikë dhe fanatikë, ndërsa me çamët sillen ftohtë, i trajtojnë si të pabesë dhe njerëz të dhënë pas rehatit dhe interesit personal.” I vëmendshëm ndaj këtij konstatimi, Hoxha mundohet t’i bjerë shkurt, me shprehjen standarde “shfaqje të tilla duhen luftuar, se janë në dëm të punës së partisë”.
Sakaq, i besuari i tij që ka operuar në bazë, mundohet ta çojë më tej shpjegimin e vet për atë që ka dëgjuar për qasjen ndaj këtyre dy komuniteteve në Fier. Për të mbetet shqetësues fakti që vendasit nuk pranojnë të bëjnë krushqi me çamët, kur s’ndodh kështu me kosovarët, që bëjnë martesa të rregullta me fieraket. Ky argument bëhet shkak për ta thelluar më tej debatin, ku bie në sy ndërhyrja e “Njëshit” të Partisë me një ligjërim të gjatë për historinë e këtyre dy komuniteteve dhe porosi shteruese për punën e Partisë në përballimin e dukurive të tilla, që “cenojnë unitetin e popullit”. Pavarësisht kontekstit parimor, në ndërhyrjen e radhës, Hoxha nuk nguron të zbulojë edhe konsideratën e vet përçmuese për komunitetin çam, duke sjellë aty fabulën e gjirokastritëve të vjetër “për çamët e pabesë”(!) Po si ka shkuar më tej debati në zyrën e Enverit për çamët dhe kosovarët e Fierit në takimin e 9 tetorit 1979…
DOKUMENTI
TAKIM DITOR I SEKRETARËVE TË KOMITETIT QENDROR
E martë, 9 tetor 1979
Marrin pjesë shokët Enver Hoxha, Hekuran Isai, Ramiz Alia dhe Prokop Murra.
Shoku Hekuran Isai informon për zhvillimin e punimeve të Konferencës së Rrethit të Fierit dhe shtron disa probleme që u ngritën atje. Shoku Enver Hoxha bëri vërejtje dhe dha orientime për çështjet që dolën.
ENVER HOXHA: Sot gazeta kishte një artikull për Konferencën e Fierit, ku ti Hekuran ishe i deleguar.
HEKURAN ISAI: Po shoku Enver, në artikull është bërë një përmbledhje e problemeve që trajtoi konferenca.
ENVER HOXHA: Aty, natyrisht në mënyrë të përmbledhur, jepen disa mendime dhe vlerësohen punimet e konferencës. Po ti Hekuran, çfarë mund të na thuash për konferencën?
HEKURAN ISAI: Do të them nja dy mendime për problemin e marrëdhënieve kuadër-masë dhe për disa qëndrime të disa kuadrove, që mendoj se janë të padrejta. Për këtë mora spunt nga diskutimet në konferencë, por veçanërisht u vura në korent gjatë bisedave me shokë, duke folur për këto probleme. Unë mendoj se në Fier është e domosdoshme të bëhet një punë e diferencuar. Fieri, ashtu sikurse Tirana dhe qytetet e tjera të Shqipërisë, është zmadhuar, është shtuar me njerëz që kanë ardhur nga krahina të ndryshme të vendit. Kështu që atje fierakë ka pak, ndryshe nga Korça dhe Shkodra, ku shumicën e banorëve e përbëjnë shkodranët dhe korçarët. Kjo pakicë e qytetarëve vendas në Fier, për arsye tradite, mbajnë lidhje më të afërta me njëri-tjetrin. Ata, po ashtu, bëjnë presion në organet e pushtetit në Fier për t’i ruajtur disa vende kyçe, si shef kuadri, nëpunës në zyrën e punës, në atë të strehimit etj. Kjo tregon për shfaqjen e prirjeve lokaliste. Bile, këto prirje më janë dukur më të theksuara se në Vlorë. Unë nuk kam dëgjuar që vlonjatët t’u jenë kundërvënë ndonjëherë të ardhurve, kurse në Fier e kam parë një gjë të tillë.
faksimile enveri 1
ENVER HOXHA: Prirje të kësaj natyre duhen luftuar.
HEKURAN ISAI: Si urdhëron shoku Enver! Shfaqje të tilla duhen luftuar, se janë në dëm të punës së Partisë.
ENVER HOXHA: Ashtu patjetër. Partia duhet t’i ndjekë me vëmendje këto çështje, por me kujdes, ama.
HEKURAN ISAI: Në Fier, shoku Enver, ka nja katër mijë kosovarë, që janë vendosur në Hamil, në Libofshë e në një fshat tjetër, por ka prej tyre dhe në qytet. Atje ka edhe çamë. Vendasit janë më të afrueshëm me kosovarët, sesa me çamët. Ju e dini mirë arsyen pse ekzistojnë të tilla marrëdhënie, se kosovarët i konsiderojnë besnikë dhe fanatikë, kurse çamët si njerëz që të presin në besë, që janë dhënë pas rehatit dhe interesit personal. Çamët i gjen kuzhinierë, karrocierë, shoferë, ndërsa në Vlorë ata punojnë dhe në zonën e peshkimit, kurse në bujqësi nuk sheh çamë. Këto marrëdhënie reflektohen edhe në martesat që bëjnë vendasit. Unë pashë një statistikë nga ato të gjendjes civile për dhjetë vjetët e fundit. Dilte se kosovarët martohen me vendasit, sidomos në qytetin e Fierit, ku ka mjaft kosovarë të martuar me myzeqare dhe anasjelltas. Më pak gjen në fshatra ku kosovarët janë vendosur në grup, megjithatë, përsëri, edhe atje gjen. Kurse martesat e vendasve me çamët janë shumë të rralla. Pipi Mitrojorgji tha se kur u punua materiali i atij shovinistit serb, Ivo Andriçit, kosovarët propozuan që ky material të punohej dhe me vendasit, sepse ka prej tyre që nuk e dinë pse kemi ardhur ne këtu. Kështu kishin thënë ata.
ENVER HOXHA: Ç’është ky material?
HEKURAN ISAI: Fliste për shkombëtarizimin e Kosovës.
ENVER HOXHA: Po ku është punuar ky?
HEKURAN ISAI: Qenka punuar në grupe kosovarësh.
ENVER HOXHA: Këtu në Shqipëri?
HEKURAN ISAI: Po. Këtu.
ENVER HOXHA: Po pse është punuar?
HEKURAN ISAI: Nuk e di, shoku Enver.
faksimile enveri 2
ENVER HOXHA: Po ata që jetojnë këtu nuk konsiderohen më si kosovarë, ata janë shqiptarë. Pse është vepruar në këtë mënyrë, sikur kosovarët janë minoritet këtu?! Vallë nuk dihet që as ata dhe as çamët nuk janë më minoritet?! Pikërisht me veprime të tilla ne i trajtojmë si minoritet. Çka të bëjë ky material me kosovarët?
HEKURAN ISAI: Shokët e komitetit të Partisë së Rrethit të Fierit i kanë dërguar një informacion rreth dy faqe Komitetit Qendror, me të cilin informojnë se ç’doli nga kjo mbledhje që u bë, po me urdhër të Komitetit Qendror. Kështu është kjo çështje.
ENVER HOXHA: Jo, ne duhet t’i evitojmë gjëra të tilla.
PROKOP MURRA: Nuk duhet t’i fryjmë kësaj çështje më shumë sesa duhet.
ENVER HOXHA: Ç’do t’i fryjmë, kjo është një çështje historike. Pse të themi ne kështu e kështu kosovarët, ata tani janë shqiptarë, as duhen quajtur fare kosovarë! Pse të quhen kosovarë, kur janë shqiptarë. Mirë, ata janë vërtet me origjinë kosovare, por fierakja martohet me kosovarin, atëherë djali i kosovarit ç’është?
HEKURAN ISAI: Shqiptarë janë, e drejtë është, shoku Enver.
ENVER HOXHA: Prandaj që të ndalohen këto gjëra duhet të bëhet problem, natyrisht, jo problem i madh, duke e trajtuar çështjen sikur po na ngjasin ndasira. Sidoqoftë, duhet bërë çështje kjo, se ja ç’po ngjasin, more vëlla i dashur, gjë që tregon se mbeturinat e vjetra nuk janë zhdukur. Nuk martohet katoliku i Shkodrës me një myslimane, rrallë ndodh bile të marrë edhe ndonjë ortodokse. Mbeturinat në këtë drejtim që të zhduken, do të duhet të kalojnë disa breza dhe jo me qëndrime apatike, po me një punë të dendur politike, duke shpjeguar rrezikshmërinë e fesë në këto çështje. Sot te ne vërtet nuk ka kisha dhe xhamia, po feja ka lënë gjurmë në ndërgjegjen e njerëzve dhe në zakonet e tyre, prandaj për çrrënjosjen e tyre duhet punuar vazhdimisht nga Partia dhe nga të gjitha levat e saj. Kështu është edhe çështja e lokalizimit. Lokalizim kultivon fieraku, lokalizim kosovari, lokalizim çami. Ky është një problem që shoqëria jonë nuk mund të pranojë. Ajo nuk mund të ecë përpara me të tilla mbeturina, për arsye se në socializëm është bërë një përzierje e familjeve dhe e njerëzve. S’ka asnjë rëndësi nëse një mysliman martohet me një të krishterë. Jemi shqiptarë të gjithë, nuk ekzistojnë më ndasitë e dikurshme gegë e toskë; te ne sot ka vetëm shqiptarë, s’ka as myslimanë, as të krishterë, as katolikë, as toskë, as gegë, as kosovarë, as çamë. Ka vetëm një popull, që është populli shqiptar dhe një minoritet që është minoriteti grek, të cilin e njohim si të tillë dhe asgjë tjetër. Prandaj duhen luftuar disa shfaqje të kësaj natyre dhe të mos merren veprime të tilla që, në mënyrë latente, i nxisin e i ushqejnë mbeturinat. Ja p.sh., çami jeton në Fier, pse fieraku që është vendosur atje nuk e fton ndonjëherë në shtëpi? Ose lebërit që kanë mbushur Patosin plot, pse nuk i begenisin myzeqarët? Se është Patosi atje, është “gjoksi” sipas tyre, dhe konsiderata që kanë ata për myzeqarët është kjo “Hë mo, lal Myzeqeje jeni ju”. Mirëpo kjo është çështje politike dhe ne këmbëngulim që çështje të tilla nëpër rrethe të trajtohen njëçikë mirë, me një punë politike të bazuar në veçoritë e rrethit. Nuk duhet të na dalë si problem çështja e përzierjes së popullatës së krahinave të ndryshme, kjo duhet të unifikohet me një unitet shoqëror. Vetëm kështu mund të zhduken këto mbeturina. Ngandonjëherë ato nuk janë të rrezikshme. Kështu nuk prish ndonjë punë pse ky ose ai quhet kosovar, mjafton që është njeri i ndershëm, e do atdheun, Shqipërinë, e demaskon shovinizmin, por ama çështja është që ai të pranojë edhe çamët, të bëjë krushqi edhe me ta, sepse dhe këta janë shqiptarë.
HEKURAN ISAI: Është tamam ashtu si thoni ju, shoku Enver, që ekzistojnë pikëpamje fyese për myzeqarët dhe këto i kanë mallakastriotët, të cilët bashkë me lebërit mbahen rëndë e krenohen për të kaluarën.
ENVER HOXHA: Posi, unë kam luftuar, thotë ai. Po edhe ai tjetri ka luftuar, more, t’i thuash atij. Ty nuk ta mohon njeri luftën, por ama s’mund t’ia mohosh as atij tjetrit.
HEKURAN ISAI: Po kjo nuk bëhet gjithnjë mirë, shoku Enver.
ENVER HOXHA: Partia duhet të punojë më mirë. Sekretari i Partisë në fshat duhet ta shikojë gjendjen e kooperativës në këtë prizëm: Pa të shohë me ç’brumë kam të bëj unë në kooperativën time, ç’njerëz janë, nga kanë ardhur, si shkojnë me njëri-tjetrin, ku ka prapambetje, në ç’sektorë e pse ka prapambetje; pastaj në atë sektor apo brigadë ku ka kosovarë, në atë ku ka çamë, në atë ku ka fierakë çfarë pune duhet të bëjë që këta t’i bashkojë në një unitet të fortë dhe kështu të zhduket fryma lokaliste që ekziston, të zhduken konceptet që frenojnë lidhjen e krushqisë midis kosovarëve dhe çamëve, të çamëve me fierakët etj. Duhet të punojmë që të kuptojmë se këto marrëdhënie përbëjnë jetën politike të popullit dhe kontribuojnë në unitetin e kombit të gjendur përpara vështirësive të mëdha. Pikërisht në këto drejtime e gjen armiku shtegun se ku të punojë. Nuk mund të shkohet sipas mendimit të gjirokastritëve të vjetër, të cilët thoshin: Çamit mos i ki besim, se të tradhton!
HEKURAN ISAI: Kështu thuhet, edhe sot ekziston ky mendim, shoku Enver.
ENVER HOXHA: Ekziston, por nuk është real një mendim i tillë për çamët. Kjo pikëpamje i ka rrënjët në periudhën e pasçlirimit, kur Çldarisi i hodhi çamët në rrugë e këta erdhën te ne të rrjepur e të ndukur, në një kohë kur edhe vetë ne ishim të varfër, sapo të dalë nga lufta. Megjithëse u dhamë disa gjëra atyre, nuk iu kushtua kujdes. Atëherë ata u detyruan të vjedhin. I dërguam në atë kohë në plazhin e Vlorës, në Ujë të Ftohtë, ku i bënë shtëpitë, ku u futën për ibret, filluan të prisnin edhe drutë e pyllit me mare e me dafina e gjithçka. Atëherë doli konkluzioni që këta janë kusarë. Po, në fakt, nuk është kështu, sepse ata u detyruan nga kushtet të bëhen të tillë. Edhe çamët në kushtet që jemi sot, i shohim të punojnë e të jetojnë si gjithë të tjerët. Ata i gjen në të gjitha anët e Shqipërisë, kanë krijuar familje e i kanë rregulluar mirë shtëpitë. Në këtë situatë ata s’ka si të jenë më kusarë dhe s’janë. Prandaj duhet zhdukur pikëpamja përçmuese, që ekziston në këtë drejtim.
RAMIZ ALIA: Gjatë gjithë këtyre viteve të pushtetit popullor ata janë edukuar e përmirësuar.
ENVER HOXHA: Natyrisht, ashtu është, por duhet vazhduar që të bëhet një punë e gjerë me të gjithë njerëzit, duke pasur parasysh të gjitha ato që thamë këtu. Çështja është që këto gjëra nuk duhet harruar, se mbeturinat e së kaluarës ekzistojnë. Se akoma ndodh që katoliku nuk bën krushqi me myslimanin shkodran, bile edhe kur të rriten nipërit tanë, po atë shohim. Do të kalojnë trekatër breza në socializëm, e pastaj këto mbeturina do të konsiderohen me të vërtetë absurditete. Ç’është ky katolicizëm?, -do të thotë i riu ose e reja, -nuk pyes fare unë për këtë.
RAMIZ ALIA: Ju e njihni këngëtaren shkodrane Violeta Zefi. Ajo u martua me një mysliman dhe familja e braktisi. Violeta është e re dhe ajo vetë as që do t’ia dijë nëse ai me të cilin u martua është katolik apo mysliman, kurse për prindërit e saj konsiderohet amorale një gjë e tillë, sepse është pikërisht ajo që thoni ju, shoku Enver, se ekzistojnë këto mbeturina, ky opinion i së kaluarës tek ata.
ENVER HOXHA: Po, po ekzistojnë. Hë, ç’kemi ndonjë gjë tjetër?
HEKURAN ISAI: Këto kisha për të thënë, shoku Enver. Besoj se çështjet dolën.
